ती मान्छेहरु सुन्दर अनि तिनको बोलिमा पनि मिठास थियो । तिनीहरु हाम्रो अङ्कलको उमेरका मान्छेहरु थिए तर पनि तीनै जनाले हामीलाई तपाईंहरु भनेर सम्बोधन गरे । मनमा कौतुहलता र खुशी एकसाथ भरियो । तीन जना मध्ये एकजना काशीकाँध गडिगाउँका अखण्ड राउत पो रहेछन् । काशीकाँधबाट पहिलो माओवादी तिनी अखण्ड भएका रहेछन् त्यो त म माओवादी पार्टीमा लागेपछि थाहा पाए ।

अचम्मको कुरा त यो हो की हामीलाई पहिलो पटक सुन्दर अनि हतियारले सुसज्जित मान्छेहरुले तपाई भनेर सम्बोधन गरेका थिए । त्यतिबेला समाजमा जातीय उत्पीडन चर्को थियोे । पचास बर्ष उमेर पुगेको दलितले दश/बाह्र वर्षको गैरदलितलाई  ‘ज्यु, हजुर’ भन्नु पर्दथ्यो । एउटा गैरदलित बच्चाले आफ्नो बाजे सरहको दलितलाई ‘तिमी’ भनेर सम्बोधन गर्दथ्यो । हामी यस्तो समाजबाट आएका मान्छेहरु पहिलो पटक हामीलाई तपाईं भनेर सम्बोधन गर्दा हामी अचम्म परेका थियौँ ।

त्यतिबेला हाम्रो गाविस दैलेख काशीकाँध थियोे ।  खोलापारी कासिकाँध खोलावारि टाकुरी । काशीकाँधमा ठकुरी समुदायको बाहुल्यता थियो र टाकुरीमा मगरहरुको बाहुल्यता थियो । टाकुरी भन्दा काशीकाँधमा चरम छुवाछुत, विभेद थियोे । यहाँ सम्मको विभेद थियो कि कतिपय ठाउँमा  दलितहरुलाई ‘डुम’ शब्दबाट सम्बोधन गर्ने चलन थियोे । हाम्रो घर काशीकाँध र टाकुरी दुवै ठाउँमा थियो । बाल्यकालमा  काशीकाँध र टाकुरीसंग म धेरै परिचित भैसकेको थिए ।

एकदिन म र अन्य मेरो साथीहरू संगै लुकामारी खेल खेल्दै थियौँ । ठकुरी समुदायमा रहेको स्कुल जहाँ म पनि पढ्थें, त्यहीँ पढाउने एकजना शिक्षकले मीठो आवाजमा मलाई भन्नुभयो र सम्झाउनु भयो, “बाबू तिमी कति ज्ञानी र इमानदार मान्छे छौ, सधैं यस्तै असल बनिराख्नु, बाबु-बाजेले अङ्गालेको पेसालाई कहिल्यै पनि नत्याग्नु, तिमी पनि कतै माओवादीमा जाउला नि फेरि ? माओवादी भयौ भने त मरिन्छ नि !”  तिनै शिक्षक हुन् जसले स्कुलमा दलित र गैरदलितका छोराछोरीलाई छुट्टाछुट्टै राखेर खाजा दिने गर्दथे ।

त्यो रात १२ बजेको थियोे । दिनभरिको कामको थकानले मस्त निन्द्रामा थिएँ । एक्कासी जोड्तोड्ले कुकुरहरु भुके । त्यसपछि म ब्युँझिए । घरको माथिल्लो तलाको झ्यालबाट बिस्तारै बाहिरतिर नियालेर हेरे ! टाउकोमा रातो तीनतारे अंकित कफन बाँधेका सैनिक ड्रेस र प्रत्येक मान्छेको हातमा विभिन्न किसिमका हतियारले सुसज्जित मान्छेहरु दुई देखि तीन मिटरको दुरीमा मधुरो जुनको प्रकाशसंगै आफ्नै गतिमा हिडिरहेका थिए ।

मैले मनमनै गने । करिब ५०० जनापछि मैले गन्नै सकिन । पहिलोपटक गाउँमा यति धेरै मानिसहरुको लावालस्कर कमिलाको ताँतीसरह आफ्नै गतिमा अगाडि बढिरहेको थियो । ‘चकमन्न रातमा, सुनसान गाउँमा यति धेरै मानिसहरू किन आएका होलान् ? कहाँ जाने होलान् ?’ मनमा जिज्ञासा र भय पैदा भइरहेको थियो । अर्को दिन २०५८ फागुन ४ गते अछामको सदरमुकाम मंगलसेनमाथि माओवादी आक्रमण भएको खबर सुनेपछि स्पष्ट भयो कि उनीहरू माओवादी जनमुक्ति सेना रहेछन् । ‘उनीहरूले धेरै जना शाही सेनालाई मारेर हातहतियार कब्जा गरेर लगे रे’ भन्ने खबर रेडियोबाट सुनियो । रेडियोले भने अनुसार ती मान्छेहरु माओवादी आतंककारी थिए । मेरो बाल मस्तिष्कले सही र गलत के रहेछ ? केहि छुट्याउन सकेन । त्यो घटनापछि डर र भयले म धेरै आतंकित भएको थिए ‘मान्छे मार्ने, हतियार लुट्ने, जनतालाई आतंकित पार्ने’ ती मान्छे वास्तव मै खराब रहेछ्न भन्ने लाग्यो । फेरि    गाउँसमाजमा केही थोरै मान्छेले मात्रै ‘माओवादी भनेको अन्याय, अत्याचार, गाउँका जालीफटाहाको विरुद्ध र गरिबको पक्षमा लडेका हुन्’ भन्ने गर्दथे भने अर्कोथरि मान्छेहरु ‘माओवादी लुटपाट गर्छन्, चोरी गर्छन्, मान्छे मार्छन, जबर्जस्ति माओवादी बनाउँछ्न’, भन्ने गर्दथे । धेरैजसो मानिसहरू माओवादीप्रति आतंकित भएका थिए । माओवादीप्रति नकारात्मक प्रचार गर्ने गर्दथे । त्यसमा विशेषगरी गाउँमा रहेका गाविस अध्यक्ष, केही अगुवा मान्छेहरुले भूमिका खेलिरहेका थिए । उनीहरू घरघरमा जाँदै ‘माओवादी खराब हुन्, कसैले पनि खान-बस्न दिनु हुँदैन’ भनेर गाउँलेलाई सुटुक्क भन्ने गर्दथे र गाउँलेलाई माओवादी प्रति थप घृणा पैदा गराउनका लागि उनीहरूले भूमिका खेलिरहेका थिए । म चुपचाप सुनेर बस्ने गर्दथें ।

कक्षा ५ को परीक्षा सकेपछि गाउँको तलबाट बग्ने रानिबन खोलामा हामी साथीहरू दिनभर पौडी खेल्यौं । साँझ थकित अवस्थामा घरमा आउँदा मैले २ जना नयाँ मान्छेहरु देखें । मैले आमासँग सोंधे, आमाले भन्नुभयो, “उहाँहरु सहरबाट आउनुभएको तिम्रा फूपू-पुसाइ हुनुहुन्छ,। तिमीलाई उहाँहरुले पढ्नका लागि आफुसंगै लौजाने भनेर आउनुभएको हो ।” पाँच दिदीहरु र चार दाजुहरु पछि घरको कान्छो सन्तान । हुँ । म कहिल्यै एकरात पनि आमासँग छुट्टिएर बसेको थिएन । आमासँग छुट्टिएर बस्नु मेरा लागि कल्पना बाहिरको कुरा थियोे ।

फूपू-पुसाईले धेरै कुरा गर्नुभयो, “बाबू तिमी यस गाउँमा बस्यौ भने तिमीलाई माओवादीले लैजान्छन, धेरै दु:ख पाउँछौं, आर्मी पुलिसले मार्छ त्यसैले तिमी सहरमा पढ्न जानुपर्छ । ” यस्तैयस्तै धेरै कुरा गरेपछि म उहाँहरुको कुरामा सहमती जनाउन बाध्य भए । पर्सीपल्ट मन गह्रुङ्गो बनाउँदै हामी सहरका लागि यात्रा तय गर्‍यौं । ५० वर्ष कटेकी मेरी आमाले आँखाभरी टिलपिल आँसु लिँदै “बाबु राम्रोसँग पढ्नु, आफ्नो ख्याल् गर्नु, फुपुपुसाइले भनेको मान्नु’ भन्दै बिदाइ गर्दा मनभित्र अनेकौं छालहरु उर्लिरहेका थिए । आमाका कुराहरू मनमा गम्दै म चुपचाप अगाडि बढें ।

एकदिनको लगातार पैदल यात्रा पछि साँझ दैलेखको चुप्रा बजारमा बास बस्यौं । भोलिपल्ट बिहानै बस चढेर साँझ हामी सुर्खेत पुग्यौं । जीवनमा पहिलोपटक बस चढ्दा अनौठो लागिरहेको थियो । तर मनमा गाउँघरकै याद उर्लिरहेको थियो । सुर्खेत पुगेपछि स्कुल भर्ना हुने तरखरमा लाग्यौं तर भर्नाका लागि सर्टिफिकेट चाँहिने रहेछ । त्यसपछि मेरो भर्ना छुट्यो । सूचना-सञ्चारको अभावले गर्दा गाउँको स्कुलबाट सर्टिफिकेट मगाउन सम्भव भएन ।

म करिब २ महिना त्यत्तिकै फुपुपुसाइको घरमा रहें । साउन ३ गते म घर फर्कें । घरमा पुगेपछि मेरो दाइको छोरी ‘बिर्मा ‘को बारेमा मैले सोंधें । उनी म भन्दा ६ महिना जेठी थिइन् । हामी काका-भतिजी घरमा संगै खेल्ने, पढ्ने नजिकको साथी जस्तै थियौं । हामी अति मिल्थ्यौं, कहिल्यै पनि झगडा गरेनौं । उनी अति मिलनसार थिइन म सहर गएको बेलामा उनी माओवादी पो भै’छिन । यो कुराले मेरो मनमा एकप्रकारको पीडा बेचैनी भइरहेको थियो  संगै माओवादीप्रति उत्सुकता पनि जागिरहेको थियो । उनका बुवा मेरो जेठा दाजु विजय करिब १ वर्ष अगाडि नै माओवादीमा सक्रिय भइ सक्नुभएको थियो ।

भदौ १ गते बिहान सिमसिम पानी परिरहेको थियो । गाउँका कतिपय डाँडा पखेराहरु कुहिरोले ढपक्क ढाकिरहेको थियोे । कतै हरियाली दृष्यहरु देखिन्थ्यो । कुहिरो र हरियालीसंगै हाम्रो घर बाट  पारीपट्टी देखिने पल्लो टाकुरिको भित्ताहरुमा  राता झण्डाहरु फरफराइरहेका थिए । ९ बजेतिर पानी बिदो भयो । त्यसपछि  पल्लो टाकुरिको कालिका स्कुलको प्राङ्गण बाट माइकको ठुलो आवाज आउन थाल्यो । नाचगान कार्यक्रम हेर्न आउनका लागि आव्हान गरिदैं थियो । खाना खाएपछि गाउँका धेरै मानिसहरू कार्यक्रमस्थलतर्फ गहिरका थिए । संगै मनमा डर र उत्सुकता लिएर म पनि त्यतै लागें ।  कार्यक्रममा धेरै मानिसहरु टाढाटाढाबाट भेला भएका रहेछन् । युवायुवती र बुढाबुढीहरु जम्मा भएर साँस्कृतिक कार्यक्रम निकै चाखका साथ हेरिरहेका थिए । जनमुक्ति सेनाहरुले कार्यक्रमको कडा सुरक्षा गरिरहेका थिए । कलाकारहरुले खुबै जोशका साथ आफ्नो प्रस्तुति देखाइरहेका थिए । उनीहरुले आफ्नो गीत मार्फत भनिरहेका थिए, ‘पूर्वतिर उदायो रातो घाम .., प्रमुख दुश्मन सामन्त घेर्न जाम ..।’

कार्यक्रम हेर्दै थियौँ । मनमनै थुप्रै कौतुहलता र जिज्ञासा्ले कलाकारको नृत्य प्रस्तुतिलाई एकोहोरो नियाली रहेको थिए । पछाडीबाट एकजना मान्छेले ‘अंकल’ भन्दै एक्कासी बोलायो । म पछाडि पर्कें । टाउकोमा तीन तारे रातो पट्टी र सेनाको ड्रेस लगाएको, कम्मरमा ग्रीनेट झुण्ड्याएको उनी गाउँको नाता पर्ने दाइको छोरा सक्त बहादुर बिक रहेछन् । म छक्क परें । ‘ओहो ! तिमी पनि माओवादी भइसकेको रहेछौ त ?’ म झनै उत्साहित भएं । मैले ” बिर्मा खै त ऊनी यहाँ आएकि छैनन्”, भनी सोधे ? उनले बिर्मा  कार्यक्रम कै लागि दैलेखको पश्चिमी क्षेत्रमा गएको बताए । करिब १ महिनापछि बिर्मा त्यहाँबाट फर्किने कुरा सुनाए । उनले म लगायत गाउँका अरु युवाहरुलाई  स्कुलको एउटा कोठामा लगेर एरिया सेक्रेटरी भूगोलसंग भेट गराए । त्यसपछि एरिया सेक्रेटरी भूगोलले भन्नुभयो । समाजमा रहेको जातीय भेदभाव, महिला माथिको हिंसा धनी मान्छेहरुले गरिबहरु माथि गर्ने अन्याय, अत्याचार विरुद्ध लड्नुपर्ने र सामान्तवादी सत्ता फालेर जनताको व्यवस्था ल्याउन नयाँ जनवादी क्रान्ति गर्नुपर्ने कुरा सेक्रेटरी भूगोल ले गर्नुभयो । त्यसपछि मात्रै माओवादी आन्दोलन, युद्धको बारेमा स्पष्ट थाहा पाएको थिएं । मेरो मनमा माओवादीप्रति त्राश र डर थियो तर सेक्रेटरी भूगोलको कुरा सुनेपछि म लगायत अरु दुई जना साथीहरू माओवादी बन्न तयार भयौं  ।

कार्यक्रमस्थल नजिकै  टाढा-टाढाबाट आएका मानिसहरूको लागि खाना, बस्नको व्यवस्था थियो । उनीहरुसंगै हामीले पनि त्यही मेसमा पकाएको खाना खाएर मेरो गाउँकै फुपुको छोरा लालबहादुर नेपाली, भुवन थापा मगर र म एकसाथ माओवादी बन्ने सल्लाह गर्‍यौं । २०५९ साल भदौ १ गते राति दोस्रो पटक ५० कटेका मेरा बाबाआमालाई  छोडेर ‘मुक्ति या मृत्यु’ भनेर कसम खाँदै, रातो कफन बाँधेर माओवादी आन्दोलनमा भुमिगत जीवनको सुरुवात गरेको थिएं । त्यस क्षेत्रका सेक्रेटरी भूगोलले हामी ३ जनालाई त्यही रात हिँडाएर सेक्रेटरी कै गाउँमा लैजान सक्त बहादुरलाई निर्देशन दिए । रात छिप्पिदै थियो । झिमझिम पानी परिरहेको थियो । घडीले १० बजाइसकेको थियो । त्यहाँबाट हामी निर्देशन अनुसारको गाउँमा जान हिड्यौँ । करिब एक घण्टाको बाटो हिंडेका थियौँ । पानी धेरै ठूलो पर्‍यो । खोला तर्नुपर्ने थियो । जुका पनि उत्तिकै लाग्दथ्यो । खोला तर्न सक्ने अवस्था नभएपछि बिहान ५ बजे उठेर हिड्ने सल्लाह गरेर हामी एउटा गोठमा सुत्यौँ ।

बिहान झिसमिसे उज्यालोसंगै उठेर गन्तव्यतर्फ हिड्यौँ । टाकुरीको खोला झरेर काशीकाँधको उकालो हुँदै गोर्तीको बाँसखर्क पुगेका थियौं । त्यहाँ पुग्ने बेलासम्म बिहानको १० बजिसकेको थियो । भोक लागिरहेको थियो । हामीसंग खानेकुरा केही थिएन । हामीले सक्त बहादुरलाई खानेकुराको मेसो मिलाउन भन्यौँ । उनले गाउँमै पोलेको मकै खाने व्यवस्था मिलाए । मकै खाएपछि हामीले यात्रालाई निरन्तरता दियौं । गोर्तीको ओरालो हुँदै खोला तर्‍यौँ र फेरि उकालो चढ्यौं । करिब ३ बजे भुगोलको घरमा पुग्यौं । थकान र भोक असाध्यै लागिरहेको थियो । भुगोलको आमाले हामीलाई रोटी खान दिनुभयो । हामी त्यहीँ बस्यौं ।

पर्सीपल्ट भुगोल आउनुभयो । हामीलाई एरिया मिलिसियामा समावेश गर्ने जानकारी दिनुभयो । हामी सोही गाउँमा १५ दिनजति तालिममा व्यस्त भयौं । करिब १५ वर्षको उमेरमा हामी सामन्तवादी सत्ताका विरुद्ध पहिलोपटक हतियार समात्यौं । अभियानमा सहभागी भयौं । चामुण्डा हुँदै घुम्नेखालीको कुर्माकोटमा पुग्दा पश्चिम कमान्डको अभियान टिम पनि आयो । त्यो टिममा रहेकी भतिजी  बिर्मासंग मेरो भेट भयो । म निकै खुसी भएँ । एकदिनको बसाइपछि बिर्मा घर भेटघाट गर्न गइन । मैले उनीसंग ‘मेरो चिन्ता नलिनु’ भन्ने खबर घरमा पठाएं । म अभियान टोलीसँग पश्चिमतिर लागें । बिर्मा पूर्वतर्फ लागिन ।
……..२०५९ मंसिर २८ गते जनमुक्ति सेनाले जुम्ला सदरमुकाम सफल आक्रमण गर्‍यो । विजय उत्सवका साथ जनमुक्ति सेनाको एउटा टिम दैलेख आयो । हामी व्यवस्थापनमा खटिएका थियौं । जुम्ला आक्रमणमा बिर्माको बुवा मेरो जेठा दाजु विजय पनि सहभागी भएर दैलेख आउनु भएको थियो । त्यही मौकामा हामीले घर भेटघाटको चटारो मिलायौं । लामो समयपछि दाजु विजयसँगको भेटले म निक्कै उत्साहित थिएं । दैलेखको मध्य भेगबाट हाम्रो यात्रा सुरु भयो टाकुरीको लागि । पहाडी भेगका स-साना जङ्गल र जङ्घारहरु छिचोल्दै अविरल बढिरहेका थियौं । यात्राको क्रममैं भतिजी बिर्माको सहादतको खबरले हाम्रो पाइलाहरु रोकिए । मन अमिलो भयो । धमिनिहरुमा रगत उम्लियो । हामी स्तब्ध भयौं । त्यो अप्रत्याशित घटनाबारे स्थानीय कमरेड सुनाउँदै हुनुहुन्थ्यो । मंसिर २४ गते दैलेख बजारबाट गस्तीमा आएको शाही नेपाली सेनाको जत्थाले भैंसेखोरमा बिर्मालाई  नियन्त्रणमा लिएको केहि बेरमा बीभत्स हत्या गरेछ । भावविह्वल मन बोकेर हामी दाजुभाई त्यहि साँझ घर पुग्यौं । परिवारजनहरु शोकमग्न थिए । घर परिवारलाई सम्झायौँ । युद्ध र क्रान्तिमा हुने बलिदानले आखिर परिवार र बाँचेकाहरुलाई शोकमग्न पार्छ नै, परन्तु हरेक कठिनाईहरुमा उर्जा पनि भरिरहेको हुन्छ । हामीले पनि परिवारमा उर्जा भर्‍यौं । क्रान्ति, क्रान्ति र फेरि पनि क्रान्तिको मार्गमा अविचलित बढिरहने सङ्कल्प गर्‍यौं । केही दिनको परिवारको सामीप्यता र घर बसाईपछि क्रान्ति पुरा गर्ने र दुश्मनसंग बदला लिने प्रतिज्ञा गर्दै विजय दाजु र म क्रान्तिको सुदुर यात्रामा निस्कियौं ।
…..
जनयुद्धमा विभिन्न मोर्चा र जिम्मेवारी सम्हाल्दै अगाडि बढ्यौं । पछि मलाई नौमुले जनसाँस्कृतिक टिममा भूमिका निर्वाह गर्ने जिम्मेवारी दिइयो । निकै इमानदारिताका साथ काम गर्‍यौं । पार्टीले बाह्रबुँदे सम्झौता गर्‍यो । संविधानसभाको चुनाव भयो । माओवादी देश कै ठूलो पार्टी बन्यो । समाजमा विद्यमान जातीय, वर्गीय, क्षेत्रीय, लैंगिक विभेद र असमानता हट्न सकेन । सामन्तवादको स्थान दलाल पुँजीवादले ओगट्यो । आंशिक सुधारहरु भए तर आमूल परिवर्तन भएको छैन् । जनयुद्धको कार्यभार र क्रान्ति अधुरै छ । शहिदको सपना अपुरै छ ।

२०७२सालतिर म काठमाडौं आए । विप्लव नेतृत्वको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी निकट युवा संगठनमा भूमिका निर्वाह गरें । त्यसपछि श्रमिक समुदाय मोर्चा नेपाल (साबिक दलित मुक्ति मोर्चा नेपाल) को केन्द्रीय समितिमा रहेर जिम्मेवारी निर्वाह गरिरहेको छु । संघीय राजधानी काठमाडौं मैं विभेद जर्जर अवस्थामा रहेको देख्दा मनमा ज्वाला दन्किन्छ । सुकुम्बासी, युवा बेरोजगारी, विदेश पलायनता, शिक्षा र स्वास्थ्यमा भइरहेको निजीकरण एवम् व्यापारीकरण, हरेक क्षेत्रमा भइरहेको दलालीकरण, भ्रष्टाचार, महंगी लगायतका बेथिति र वैदेशिक हस्तक्षेप अन्त्यका निम्ति निर्णायक संघर्ष गर्नुपर्ने आत्मबोध भइरहेको छ ।
(लेखक श्रमिक समुदाय मोर्चा नेपालका केन्द्रीय सचिवालय सदस्य हुन्)